Zespół stresu pourazowego towarzyszy ludziom od tysięcy lat, a niewykluczone, że od początku istnienia naszego gatunku. Pierwszy i najstarszy opis wpływu sytuacji traumatycznej na psychikę ludzką pochodzi z czasów sumeryjskich (III dynastia Ur). Opisano lęk, poczucie bezradności i zaburzenia snu, które wystąpiły u mieszkańców terenu podczas wieloletnich wojen.

W literaturze tematyka taka pojawiała się już u Homera, przez Szekspira, Dickensa, do Remarque’a, a potem Vonneguta. I tak do czasów nam współczesnych.

Pierwsze obserwacje medyczne

Pierwsze obserwacje medyczne zespołu stresu pourazowego pochodzą z czasów wojny secesyjnej. Da Costa opisał żołnierzy, którzy mieli przyśpieszoną akcję serca (taki zespół nazwano sercem żołnierskim lub sercem Da Costy). W tym czasie nie rozeznawano jeszcze aspektów psychiatrycznych takich przypadków.

Objawy psychiczne następujące po wypadku opisał pod koniec XIX w. Erichsen. Uznał, że są one efektem zmian organicznych. Podobnie zaburzenia te opisywał w tym czasie Oppenheim, nazywając je nerwicą traumatyczną. Koniec XIX w. w ogóle przyniósł wiele obserwacji i opisów dotyczących aspektów psychologicznych/psychiatrycznych traumy. Charcot zauważył podobieństwo szoku pourazowego do stanów hipnotycznych, Janet zwrócił uwagę na brak umiejętności zintegrowania wspomnień dotyczących traumy (niezintegrowane wspomnienia powracające jako żywe wspomnienia, sny lub gorsze samopoczucie). Freud uważał, że uraz psychiczny jest przyczyną histerii. Kreapelin zwrócił uwagę na złość i pobudzenie mające miejsce po poważnym wypadku i zranieniu, określając to mianem „nerwicy z przerażenia”.

PTSD w klasyfikacjach medycznych

Zaburzenia psychiczne po raz pierwszy pojawiły się w klasyfikacji ICD-6 w 1948 r. Kategorią najbliższą do Zespołu stresu pourazowego było Ostre nieprzystosowanie sytuacyjne (326.3), należące do grupy Innych niespecyficznych zaburzeń zachowania i inteligencji (326). Analogicznie w ICD-8 (1965) zaistniała kategoria Krótkotrwałe (przemijające) zakłócenie sytuacyjne (307). W kolejnej klasyfikacji, w kategorii związanej z ekspozycją na stres dodano podkategorię Ostre zaburzenie stresowe (308), oznaczoną jako F43. W ICD-10 istnieje już Zaburzenie stresowe pourazowe (F43,1).

W 1952 r. powstała klasyfikacja DSM obejmująca kategorię Uogólnione reakcje stresowe. W 1968 r. kategorię tę zmieniono na Reakcji adaptacyjnej. W DSM III jest to już kategoria Zaburzenia stresowego pourazowego, odróżniająca od Ostrej reakcji na stres.

Duży wpływ na kryteria w DSM III miała teoria Horovitza (1976). Opisuje on reakcje na ekstremalny uraz psychiczny. Brak możliwości przetwarzania informacji przesuwa ją poza świadomość, uruchamiając mechanizmy obronne (zaprzeczenie i odrętwienie). Traumatyczna informacja, przedostając się do świadomości, jest po pewnym czasie przetworzona (intruzja).

Kryteria diagnostyczne zaburzenia stresowego pourazowego

Kryteria diagnostyczne ICD 10 i DSM IV-TR były zbliżone. Obie klasyfikacje zakładały wystąpienie wspólnych elementów: nawracającego przeżywania urazu, unikania bodźców z nim związanych i nadmiernego pobudzenia. Obie klasyfikacje zakładały także, że przyczyna urazu jest znana i jest to wydarzenie lub sytuacja wyjątkowo zagrażająca lub katastroficzna, mogąca spowodować odczuwanie cierpienia u niemal każdego, oraz konfrontacja z zagrożeniem (także jako świadek zdarzenia) oraz reakcje obejmującą: strach, poczucie bezradności lub horroru.

Kryterium powracania – nawracającego przeżywania urazu obejmuje odżywanie stresora w postaci przebłysków, wspomnień, snów lub gorszego samopoczucia w sytuacji przypominającej stresor.

Obie klasyfikacje zawierają opisy unikania bodźców związanych z traumą. Klasyfikacja DSM IV podkreślała obecność stępienia (zmniejszenia ogólnej reaktywności).

Kryterium nadmiernego pobudzenia skupia się na takich objawach jak: trudności w zasypianiu, drażliwość lub wybuchy gniewu, trudności z koncentracją, nadmierną czujnością i wzmożoną reakcją zaskoczenia.

Istotne jest kryterium czasu, jaki minął od urazu do początku zaburzeń. W przypadku DSM IV jest to czas trwania objawów dłuższy niż jeden miesiąc. W ICD to 6 miesięcy (rzadko kiedy dłużej).

DSM-5 i ICD-11

W 2013 r. opublikowano 5. wersję DSM. Wprowadziła ona dość istotne zmiany w ogólnym rozumieniu pourazowego zaburzenia stresowego, które nie jest już zaburzeniem lękowym, lecz znalazło się w odrębnej grupie – zaburzeń związanych z traumą i stresem. W zmianie kryteriów wyraźnie widać efekt badań i doświadczeń z różnymi grupami pacjentów po doświadczeniach traumatycznych, a przede wszystkim osobami, dla których stresor był długotrwały (weterani, ofiary przemocy domowej, nadużyć seksualnych w dzieciństwie), co mogło owocować objawami dotychczas wiązanymi z problemami w regulacji emocji charakterystycznymi dla zaburzeń osobowości (agresją, autoagresją), oraz utrwalonymi zmianami poznawczymi. 

Oczekiwanymi czynnikami w strukturze objawów DSM-5 były: intruzja, unikanie, odrętwienie, pobudzenie lękowe, pobudzenie dysforyczne oraz zmiany przekonań/nastroju. Konsekwencje tak znaczącego poszerzenia zakresu diagnostycznego wymagają z pewnością dalszych badań. 

Autorzy DSM-5 utrzymali pogląd podkreślający brak objawów swoistych dla pewnego rodzaju doświadczeń traumatycznych (tortur, długotrwałej przemocy, w tym na tle seksualnym w dzieciństwie), które miałyby uzasadniać rozpoznanie complex PTSD (NICE, 2005) jako odmiennego od PTSD zaburzenia (ale rozszerzyli kryteria PTSD o dodatkowe objawy).

ICD-11, opublikowana w 2018 r., przyjęła perspektywę zdrowia publicznego, która podkreśla użyteczność kliniczną, w tym prostotę w strukturze diagnostycznej i przejrzyste zastosowanie w planowaniu leczenia. Niejednorodność objawów obserwowana wśród osób, które przeżyły traumy, została rozpoznana i zorganizowana na dwa zaburzenia, PTSD i kompleks PTSD (CPTSD), Obie diagnozy są bliźniacze w kategorii macierzystej Zaburzenia związane ze stresem. U osoby można zdiagnozować PTSD lub CPTSD, ale nie oba równocześnie; jeśli u osoby zdiagnozowano CPTSD, nie może również mieć PTSD.